Vera jevrejskih hrišćana je istrajala

Detalji: Kegan Chandler

IZ KNJIGE: Kegan A. Chandler: Isusov Bog - U pogledu hrišćanske dogme - Povratak na teologiju Novog Zaveta

Kao što je već pomenuto, otkrili smo da su sekta jevrejskih hrišćana poznata pod imenom Nazarećani, kao i srodni Evioniti, zapravo istrajali sve do IV veka. (759) Dok su najistaknutiji i dobro dokumentovani arijanski teolozi vidljivo održavali privid verovanja starih jevrejskih hrišćana, pre svega razliku između Hrista i Boga Oca, kao i podređenost jednog drugom, većina njih su takođe održavali odnos sa grčkom filozofijom. Lično pre-postojanje Sina kao anđeoskog bića, i njegovo ljudsko ovaploćenje, predstavlja najvidljivije odstupanje između Arijanaca i stare jerusalimske tradicije. Međutim, otkrivamo da su hristologiju ranih Nazarećana još uvek održavali izvesni nejevrejski Očevi, čak i kroz mukotrpnu traumu posle-nikejskih rasprava.

Prema Evseviju, ortodoksni kripto-gnostik Klement Aleksandrijski je pisao protiv „judizacije“ među hrišćanima, što dokazuje da je jevrejsko hrišćanstvo još uvek predstavljalo veliku pretnju na početku trećeg veka. (760) Naravno, mi ne znamo koli- ko je zapravo hristologija jevrejskih hrišćana bila rasprostranjena u ovo doba. Jedan od problema sa kojima se savremeni istoričar susreće jeste trajni efekat proganjanja jeresiarsa i njihove literature; verovanja ovih zloćudnih teologa sada moraju biti sastavljena uz pomoć pristrasnih i netačnih sažetaka njihovih neprijatelja. Bez obzira na to, očuvano je, uprkos svemu, pristojan broj zapisa onih koji su pokazali istrajnost unitarijanističkog hrišćanstva Jerusalima u doba nejevreja. Verovatno ćemo i kod Pavla Samosatskog, antiohijskog biskupa (260- 272. nove ere), pronaći dokaze jedne takve vere. Današnji proučavaoci još uvek raspravljaju o detaljima njegovog učenja, posebno zbog njegove upotrebe problematične reči „homoosios“ kako bi opisao logos. (761)

Ali, jasno je da je Pavle propovedao da logos nije još jedna Osoba, već samo bezlična božanska vrlina koja obitava u čoveku Isusu. (762) Bez obzira na to što su njegovi neposredni protivnici razumeli njega ili ne, sada uglavnom postoji saglasnost da je Pavle smatrao da je Isus Mesija, jedini ljudski Sin Božiji, a sam Bog je samo jedna Osoba. (763) Uprkos tome što su ga drevni kritičari optuživali da je sveo Hrista na „pukog čoveka,“ (764) Pavle je propovedao da je Isus rođen jedinstvenim putem, rodila ga je devica, i da je time što je ostao bezgrešan i što je pobedio greh, na svom krštenju bio prožet logosom (ili Božijim razumom ili moći), nakon čega je uzdignut na najugledniju poziciju, sa desne strane Boga. Zatim, on je propovedao da je isti logos Božiji stanovao u Mojsiju i drugim prorocima, da je Isusu davao energiju i činio ga potpunijim od bilo kog čoveka pre njega; (765) da je unija između logosa i Hrista je isključivo intimna unija volje. U procesu ekskomunikacije Pavla Samosatskog, samo 16 biskupa je potpisalo da on bude osuđen. Kada njegovi protivnici nisu mogli da ga oteraju sa pozicije, oni su u pomoć pozvali državu. Dakle, zapravo je u III veku sekularna vlada stigla da reši aferu crkve po prvi put. Rimski vladar Aurelije, u pokušaju da okonča neslaganje u sopstvenom carstvu, priključio se Pavlovim protivnicima i naredio da se Pavle protera sa pozicije. (766)

Pavlovi sledbenici su očigledno istrajali do IV veka, kao vera koju istoričar Philip Schaff opisuje kao sličnu Socinijancima. (767) Članovi ove grupe su bili primo- rani da budu ponovo kršteni prema kanonima Nikejskog sabora 325. godine nove ere. (768) Ali, druge grupe u carstvu su nastavile da se pridržavaju iste teologije. Prise- ćanje još jednog unitarijanistički nastrojenog hrišćanina tokom arijanske polemike, Fotina Galaćanina, vredna je pomena. Fotin, koji je umro 376. godine nove ere, bio je biskup važnog grada Sirmiuma, jednog od četiri glavna grada Rimskog carstva. (769) Ono što Fotinova smela i uspešna služba dokazuje jeste to da su ljudska hristologija i unitarijanistički monoteizam kod hrišćana iz Nazareta u I veku na neki način, kroz sumorni prevrat posle-nikejske istorije, ne samo istrajali već je i doživeli procvat. Unitarijanistički nastrojen Fotin je izabran za biskupa od strane Sinoda iz Sedike 343. godine nove ere, osamnaest godina nakon objava Nikejskog sabora. (770)

Stoga, čak i nekoliko decenija pre nego što je masivni Sabor u Riminiju i Seleukiji toliko ekumenijski preokrenuo homouziju, pronalazimo žilav pokret u jednom od najvećih gradova u carstvu prisećajući se tačne vere jevrejskih hrišćana. Poznati crkveni istoričar Jerom čak izričito naziva Fotina „Evionitom,“ što je mišljenje koje ga direktno povezuje sa jevrejskim hrišćanima koji su nasledili tradiciju Apostola u svetom gradu. (771) Poput njih, Fotin je bio najpoznatiji po tome što je propovedao uniju Boga i poricao pre-postojanje, ovaploćenje i božansku prirodu Isusa. Jedan drevni istoričar piše da je Fotin „priznavao da je postojao jedan Bog Svemoćni, čijom je rečju sve stvoreno, ali nije hteo da prizna da je nastajanje i postojanje Sina postojalo oduvek; naprotiv, on je tvrdio da je Hristovo postojanje po- čelo u Mariji.“ (772) Iako ni jedan od Fotinovih rukopisa nije preživeo, njegova učenja pominju svi poznati crkveni istoričari uključujući Svetog Ilarija, Sokrata Sholasti- ka, Ambrosiastera, Ambrozija Milanskog, Avgustina Hiponskog, Jovana Kasijana, Jeroma, Sulpicija Severa, Vigila iz Tapsa. Ova činjenica može da doda na značaju postignuća Fotinovog pokreta. Ovi istoričari su zabeležili da je logos jednostavno Božija mudrost, lični atribut jednog monoteističkog Oca, ne bukvalna, pre-postojeća Osoba. Poput Nazarećana, Fotin je verovao u to da je Hrista rodila devica. (773)

Dok je Isus bio postavljen u Božijem umu i planu pre stvaranja, biblijski rukopisi, poput Knjige o Danilu, tumačene su tako da o Mesiji govore „na proročanski na- čin, ne kao da Sin (već) postoji. (774) Naravno, neki od Fotinovih savremenika koji su održavali Nikejski standard time što su ga kritikovali, tvrdeći da je on obeščastio Hrista time što mu je porekao prepostojanje ili naslednu božansku prirodu. Kao odgovor njegovim kritičarima, Fotin se stalno pozivao na Bibliju kako bi pokazao da Isus nije bio samo „puki“ čovek, već neko ko je natprirodno začet, božanski nadah- nuti ljudski posrednik uzdignut da sedi sa desne strane Boga zbog svoje krajnje posvećenosti Božijoj božanskoj nameri (logos). Hanson se seća stalnog Fotinovog poziva na biblijsko svedočenje: Svi u drevnom svetu optužuju Fotina da je umanjio Hrista na pukog čoveka kog je Bog usvojio, tj. unija između Logosa i čoveka bila je nadahnuta i predstavljala je isključivo moralni sporazum. Ambrozije nam govori da su dva omiljena Fotinova teksta 1. Timotiju 2:5 („Jer je jedan Bog, i jedan posrednik Boga i ljudi, čovjek Hristos Isus,“), i Jovan 8:40 („A sad gledate mene da ubijete, čovjeka koji vam istinu kazah koju čuh od Boga: tako Avraam nije činio.“) a čovek može i videti zašto. Ovde se vidi nepokolebljiva odlučnost da se izbegne priznavanje ikakvih razlika u Božijem biću. (775) Sinodi koje su održali 345. i 347. godine oni koji su podržavali Nikejski sabor, pokušali su da ekskomuniciraju Fotina. Međutim, Fotin je ostao na poziciji usled velike podrške naroda. (776)

Tek nakon narednog sinoda održanog 351. godine, on će biti uspešno zbačen od strane pobornika Nikeje i prognan, kada će napisati brojne teološke knjige kojima sada nema ni traga. (777) Fotin se na kraju vratio u svoju biskupiju, samo da bi ga vladar Valenitin I opet prognao. Onda kada se on konačno vratio u svoju Galaciju, popularnost njegovog tumačenja je dovelo do toga da se svako u carstvu ko veruje u to da je Hrist bio jednostavno uzdignuti čovek a ne Bog naziva fotinjaninom. Treba skrenuti pažnju na to da Virgil, istoričar iz VI veka , u svom Dijalogu protiv arijanaca, savelijanaca i fotinjana beleži ne samo dokaz o značajnom teološkom pokretu nego i jasnu razliku između arijanaca, čiji je Hrist pre-postojao i postao ovaploćen, i fotinjana, čiji je Hrist „imao početak u Mariji“ (778) nakon što se spustio Sveti duh. U načinu razmišljanja fotinjana kao i jevrejskih Nazarećanina koji su im prethodili, pronalazimo Hrista koji je odmah pristupačan za ljudski um. Nije se moralo dolaziti ni do kakvog nategnutog pomirenja između suprotne ljudske i božanske prirode, ni do kakve naka radne ravnoteže između jednine i tročlanosti, ni do kakvog opasnog gnostičko ovaploćenja i ni do kakve pretnje da će doći do narušavanja jedinstvenog jevrejskog monoteizma kog je sam Isus toliko nepokolebljivo osigurao u Bibliji (Marko 12:28ff).

Božija vrhovna drugost i to što se sa Isusom možemo poistovetiti izgleda da ne zahteva da budemo upućeni u Platonovu metafiziku. Zasigurno, racionalna održivost ovog sistema je doprinela tome da se on održi uprkos svemu. Ako bismo usvojili intervencionističku perspektivu nekih hrišćana, možda bi čak s vremena na vreme i neki nivo Proviđenja dosegao iz raja kako bi podstakao žar ovog viđenja u tinjajućoj hrpi hrišćanske zajednice. Na stranu mašta i nagađanja, ova perspektiva se ne završava sa Fotinom. Smatramo da unitarijanistička vera i ljudska hristologija Nazarećana i Fotinjana neiscrpno traje uprkos i previranjima tokom Srednjeg veka. Nakon pada zapadne polovine Rimskog carstva, istočna polovina je istrajala kao Vizantinsko carstvo. U Vizantiji, kao i u nekim drugim istočnim zemljama, ostaci ove teologije su se održavali vekovima a oni koji su se za nju zalagali nosili su naziv Pavlićani. Iako su oni bez sumnje dobili ime zbog toga što je njihov pokret bio jako sličan doktrini Pavla Samosatskog, on sam nije bio osni- vač, a njegovi direktni pratioci su se rasuli do 325. godine nove ere.

Ovaj Vizantijski pokret je nastavio dugu tradiciju žustrog odbijanja rimskog autoriteta. Njih je posebno karakterisala intenzivna zavisnost od Biblije, praksa krštavanja odraslih osoba, odbijanje katoličkih ikona pri klanjanju i, naravno, priznanje da je Isus Hrist bio čovek. (779) I van Vizantije je hrišćansko priznanje unitarijanističkog božanstva i ljudskog Isusa takođe opstalo. Sledbenici Bonosusa u Španiji i Južnoj Galiji (današnja Francuska) bili su aktivni pre 431. godine nove ere pa sve do sedmog veka. (780) Dalje ćemo ovu misao pronaći kod biskupa Feliksa iz Urgela (koji je umro 818.), vođe Franačke crkve, Evionita koji su cvetali u Španiji, i kod unitarijanističkih Sekelja u Mađarskoj. (781) Pretpostavlja se da je ovaj duh „istrajao u nekim sektama sve do doba Reformacije“ (782) i da je čak i veliki mučenik Reformacije, Španac Migel Serveto, verovatno bio pod uticajem ovih grupa. (783) Iako je tačan kontinuitet verovatno nemoguće prikazati, tradicija Fotinjana, Nazarećana, i drugih pokazala je istrajnost koja će se, uprkos proganjanju, na kraju održati kroz pobune i zabune rimskog dogmatizma. Vidimo da je ova hristologija i monoteizam na kraju izbio iz skromne hibernacije da bi munjevitom brzinom osvojio Evropu tokom ere socinianaca Radikalne Reformacije, (784) i upravo je ovo tradicija koja entuzijastično istrajava danas u savremenom biblijskom unitarijanističkom pokretu. Ali, šta je zapravo bio uzrok „hibernacije“? Kao što ćemo sada analizirati, istorija trijadološke pobede u drugoj polovini IV veka je zapravo istorija smrti religijske slobode i sužavanja hrišćanskog uma putem oštrice mača.

--------------------------------------------------------------------------------------------
758 Jean Guitton, Great Heresies and Church Councils (New York: Harper & Row, 1965), str. 86.
759 Epiphanius, Panarion, 29, 5:4 and 5:6.
760 Segal, “Jewish Christianity,” str. 338.
761 Bez obzira na to Pavle izgleda opčinjen platonskom i gnostičkom terminologijom. On je smatrao da iako logos nije posebna osoba koja obitava u Isusu, to je na neki način princip koji deli suštinu sa Bogom. Stoga, može se reći da za Pavla, Otac i Isus koji u Ocu obitava na neki način dele „istu suštinu“. Kao što smo videli, ovaj termin „homoousios“ je bio zabranjen kao jeretički 269. godine nove ere, ali je na Nikejskom saboru proglašen ortodoksnim.
762 Za Pavla se kaže da je „razdvajao jednog od drugog, Oca i Sina, čak i previše … on je smatrao Logos bezličnom Božijom vrlinom … U Isusu je video samo čoveka prožetog Logosom, koji je bio samo čovek a ne Bogočovek, iako ga je čudom rodila devica. Logos je boravio u čoveku Isusu ne lično već kao vrlina ili moć … Pavle Samosatski je dalje propovedao da pošto Logos nije osoba, isto tako i Sveti duh predstavlja samo božansku vrlinu, bezličnu, koja pripada Ocu …“ (Charles Joseph Hefele, A History of the Christian Councils From the Original Documents (Edinburgh: T & T Clark, 1894), Knjiga II, Pog. 2, 9).
763 Henry Chadwick, The Early Church (New York: Penguin Books, 1967), str. 114; Kelly, Early Christian Doctrines, str. 117-119; Schaff, History of the Christian Church, Tom 2, str. 575.
764 Mark M. Mat. ison, “Biblical Unitarianism from the Early Church Through the Middle Ages,” A Journal from the Radical Reformation, Tom 1, No. 2 (Atlanta, 1992), str. 9.
765 Zasigurno je Hristovo objašnjenje po pitanju jedinsvenosti sopstvene službe u stihu 3:34 Jevanđelja po Jovanu treba da bude deo ovog argumenta: „Jer onaj koga je Bog poslao govori reči Božije; jer On daje Duha bezgranično“ ili „bez granice“ (NIV). Iako su drugi poput Mojsija (prema argumentu koga je dao Pavle) prožeti Bogom, stepen do koga je Isus bio prožet je sasvim jedinstven. Takođe bismo mogli da navedemo Kološanima 2:9 za dalju podršku ovome: „Jer u njemu boravi sva punina Božanstva i to telesno“ (VKDž). Takođe bi trebalo da bude istaknuto da Apostoli navode da smo „od njegove punine svi primili“ (Jn 1:16), pa čak i navodi sve učenike da postanu učesnici u ovoj božanskoj prirodi (2 Pet 1:4). Tada je delovalo razumno, u odbranu Pavla, da ovo prožimanje od strane Boga, božanska priroda u Hristu, nije pod obavezno božansko, lično ovaploćenje.
766 Priestley, Works, str. 506.
767 Isto.
768 Schaff, Roberts, Donaldson, Coxe, Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Tom IV, Discourse II (Grand Rapids: Eerdmans, 1885), str. 42-43.
769 Sirmium se nalazio u Panonskoj niziji i imao je oko 100 000 stanovnika što ga je činilo jednim od najvećim u carstvu. Mesto gde se nalazila careva palata nosilo je naziv „veličanstvena majka gradova“, kako tvrde drevni istoričari. Ovo je grad Sremska Mitrovica u današnjoj Srbiji. 770 Isto.
771 Henry Palmer Chapman, “Photinus,” Catholic Encyclopedia, Tom 12. 1913. Web. 14 November 2014.
772 Sozomen, Crkvena istorija, 4, 6.
773 Schaff, “Photinus”, Nicene and Post-Nicene Christianity, CCEL, Calvin College. Web. 02 February 2015.
774 Isto.
775 Hanson, str. 318-381, parentheticals added.
776 Chapman, “Photinus,” Catholic Encyclopedia, Tom 12.
777 Socrates Scholasticus, Crkvena istorija, 2, 29.
778 Hanson, str. 3118-381.
779 Mat. ison, str. 11. Većina Pavlovih sledbenika deluju kao da su usvojili polugnostički dualistički pogled na Stvaranje, između drugih gnostičkih ideja. Smatra se da su evionitski unitarijanistički pogledi istrajali među nekima od njih još hiljadu godina. Vidi Malcom Lambert, Medieval Heresy: Popular Movements from Bo- gomil to Hus (New York: Homes & Meier Publishers, 1977), str. 11.
780 431. godine nove ere, Marij Merkator piše o Bonosusu i njegovim sledbenicima. Njih kritičari karakterišu i kao Evionite i kao Fotinjane. Vidi Samuel Macauley Jackson (ed.), “Bonosus and the Bonosians,” The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge (New York: Funk and Wagnalls Co., 1914), str. 231- 232.
781 Vidi Ferenc Frank Ehrenthal, Szekely Origins and Radical Faith: From Mongolia to Transylvania, the Birth of Unitarianism (North Charleston: CreateSpace, 2014).
782 Albert Henry Newman, A Manual of Crkvena istorija, Tom 1 (Philadelphia: ABPS, 1942), str. 357.
783 Mattison, str. 12-13.
784 Plodna tradicija Reformacije je cvetala tokom XVI i XVII veka. Oni su se zalagali za to da je Isusova priroda isključivo ljudska i odbijali su svako fizičko pre-postojanje van božanskog plana, smatrajući da je Hrist počeo postojanje u materici. Schaff piše: „Socinijanska hristologija se razlikuje od arijanizma (koji priznaje pre-postojanje i ovaploćenje Logosa), i nalikuje na hristologiju dinamičnih unitarijanaca III veka (Teodota, Artemona, Pavla Samosatskog), koji su videli Hrista kao pukog čoveka, iako je on začet natprirodnim putem, i iako je ispunjen božanskom silom koja u njemu radi od samog početka … Neki antitrijadolozi su predvideli socinijansku hristologiju (Denk, Heizer, itd.) i njih su nazi vali ‘novim Samosatinjanima’ ” (Philip Schaff, Christ and Christianity (New York: Scribner’s Sons, 1885), str. 95). Između XI i XII veka, razne grupe u Evropi i Severnoj Americi su delile ovo verovanje a posebno su bile popularne u SAD. Ova teološka tradicija je ostala neprikosnovena sve do XXI veka i pokreta pod nazivom „Biblijski unitarijanizam“, što je termin koji se javio 1880-ih.